Khúc Đàn Tỳ Bà - Tỳ Bà Hành

Tỳ Bà Hành Tầm Dương giang đầu dạ tống khách Phong diệp địch hoa thu sắt sắt Chủ nhân há mã khách tại thuyền Cử tửu dục ẩm vô quản huyền Tuý bất thành hoan thảm tương biệt Biệt thời mang mang giang tẩm nguyệt Hốt văn thuỷ thượng tỳ bà thanh Chủ nhân vong quy khách bất phát Tầm thanh âm vấn đàn giả thuỳ Tỳ bà thanh đình dục ngữ trì Di thuyền tương cận yêu tương kiến Thiêm tửu hồi đăng trùng khai yến Thiên hô vạn hoán thuỷ xuất lai Do bão tỳ bà bán già diện Chuyển trục bát huyền tam lưỡng thanh Vị thành khúc điệu tiên hữu tình Huyền huyền yểm ức thanh thanh tứ Tự tố bình sinh bất đắc chí Đê mi tín thủ tực tực đàn Thuyết tận tâm trung vô hạn sự Khinh lung mạn nhiên mạt phục khiêu Sơ vi Nghê thường hậu Lục yêu Đại huyền tào tào như cấp vũ Tiểu huyền thiết thiết như tư ngữ Tào tào thiết thiết thác tạp đàn Đại châu tiểu châu lạc ngọc bàn Gian quan oanh ngữ hoa để hoạt U yết lưu cảnh thuỷ hạ than Thuỷ tuyền lãnh sáp huyền ngưng tuyệt Ngưng tuyệt bất thông thanh tiệm yết Biệt hữu u sầu ám hận sinh Thử thời vô thanh thắng hữu thanh Ngân bình sạ phá thuỷ tương bính Thiết kỵ đột xuất đao thương minh Khúc chung thu bát đương tâm hoạch Tứ huyền nhất thanh như liệt bạch Đông thuyền tây phảng tiễu vô ngôn Duy kiến giang tâm thu nguyệt bạch Trầm ngâm phóng bát sáp huyền trung Chỉnh đốn y thường khởi liễm dung Tự ngôn bản thị kinh thành nữ Gia tại Hà Mô lăng hạ trú Thập tam học đắc tỳ bà thành Danh thuộc giáo phường đệ nhất bộ Khúc bãi tằng giao thiện tài phục Trang thành mỗi bị Thu Nương đố Ngũ Lăng niên thiếu tranh triền đầu Nhất khúc hồng tiêu bất tri số Điền đầu ngân tì kích tiết toái Huyết sắc la quần phiên tửu ố Kim niên hoan tiếu phục minh niên Thu nguyệt xuân phong đẳng nhàn độ Đệ tẩu tòng quân a di tử Mộ khứ triêu lai nhan sắc cố Môn tiền lãnh lạc xa mã hy Lão đại giá tác thương nhân phụ Thương nhân trọng lợi khinh biệt ly Tiền nguyệt Phù Lương mãi trà khứ Khứ lai giang khẩu thủ không thuyền Nhiễu thuyền nguyệt minh giang thuỷ hàn Dạ thâm hốt mộng thiếu niên sự Mộng đề trang lệ hồng lan can Ngã văn tỳ bà dĩ thán tức Hựu văn thử ngữ trùng tức tức Đồng thị thiên nhai luân lạc nhân Tương phùng hà tất tằng tương thức Ngã tòng khứ niên từ đế kinh Trích cư ngoạ bệnh Tầm Dương thành Tầm Dương địa tích vô âm nhạc Chung tuế bất văn ty trúc thanh Trú cận Bồn giang địa thế thấp Hoàng lô khổ trúc nhiễu trạch sinh Kỳ gian đán mộ văn hà vật Đỗ quyên đề huyết viên ai minh Xuân giang hoa triêu thu nguyệt dạ Vãng vãng thủ tửu hoàn độc khuynh Khởi vô sơn ca dữ thôn địch Âu á triều triết nan vi thính Kim dạ văn quân tỳ bà ngữ Như thính tiên nhạc nhĩ tạm minh Mạc từ cánh toạ đàn nhất khúc Vị quân phiên tác Tỳ bà hành Cảm ngã thử ngôn lương cửu lập Khước toạ xúc huyền huyền chuyển cấp Thê thê bất tự hướng tiền thanh Mãn toạ trùng văn giai yểm khấp Toạ trung khấp hạ thuỳ tối đa Giang Châu tư mã thanh sam thấp. Bạch Cư Dị

Khúc Đàn Tỳ Bà Đêm khuya tiễn khách bên sông Gió Thu hiu hắt lá phong rũ buồn Chủ xuống ngựa, khách trong thuyền Tay nâng chén rượu lặng yên sáo đàn Say làm gì cảnh hợp tan Chia tay sầu thảm trăng tàn trên sông Chợt nghe tiếng nhạc bềnh bồng Chủ nhân nán lại, khách không khởi hành Hỏi xin cho biết quý danh Tiếng đàn im bặt âm thanh ngại ngùng Ghé thuyền xin được tương phùng Khêu đèn, rót rượu xin cùng cuộc vui Cả trăm ngàn tiếng gọi mời Ngại ngùng người mới lần hồi bước ra Che ngang mặt cây tỳ bà Lên dây mấy nốt nghe ra những lời Từng dây bày tỏ cuộc đời Rung lên những tiếng nghẹn lời thở than Nhíu mày cúi xuống gảy đàn Từng dây nắn vuốt cung đàn nhặt khoan Nghê Thường này khúc liên hoan Lục Yêu tiếp nối cung đàn vút cao Dây lớn như tiếng mưa rào Dây nhỏ như tiếng thì thào chuyện riêng Hai dây hợp lại ngân lên Như ngàn châu ngọc rơi trên mâm vàng Nghe như oanh cất tiếng vang Như dòng nước suối nhẹ nhàng chảy xuôi Bỗng dưng ngưng bặt lạnh người Không gian u uất ẩn lời sầu bi Tiếng đàn ngưng, nhưng ô kìa Còn hay hơn cả những khi có đàn Bỗng dưng tiếng nhạc ầm vang Như đoàn thiết kỵ rộn ràng giáo gươm Dạo tay vào bốn dây đàn Vang như xé lụa một tràng thanh âm Đàn ngưng không gian lắng trầm Chỉ còn trăng rọi trên sông Thu buồn Nghiêm mặt, sửa áo, xếp đàn Đôi lời tâm sự chuyện nàng năm xưa Rằng: "Tôi vốn ở Hà Mô Học đàn từ thuở mười ba tuổi tròn Đứng đầu trong chốn giáo phường Tiếng đàn gảy cũng chẳng nhường một ai Điểm trang, sắc diện bên ngoài Thu Nương xem cũng có lời tị ghen Ngũ Lăng trai trẻ đua chen Nghe đàn, tặng gấm còn thêm lụa đào Trâm vàng, lược bạc đưa trao Quần màu huyết dụ rượu đào ố hoen Quanh năm vui thú triền miên Một đời nhàn hạ chẳng phiền nhiễu chi Em đi lính, mất người dì Chiều qua sớm lại sắc thì nhạt phai Ngựa xe trước cổng dần vơi Đến khi có tuổi lấy người lái buôn Chỉ ham lợi vắng xa thường Tháng trước đi đến Phù Lương mua trà Bỏ mình tôi ở lại nhà Đầu sông thuyền vắng trăng tà lạnh căm Đêm khuya trong mộng khóc thầm Lệ rơi nhoè cả má hồng phấn son" Tiếng đàn nghe cũng đã buồn Nghe thêm tâm sự lại càng tiếc thương Cùng chung một cảnh ly hương Gặp đây là khách qua đường hữu duyên Từ khi đổi đến Tầm Dương Xa xôi hẻo lánh sáo đàn chưa nghe Sông Bồn ẩm thấp gần nhà Lau vàng, trúc võ, cỏ gà mọc quanh Sáng chiều nghe những âm thanh Cuốc kêu, vượn hú quyện thành bi ai Xuân hoa nở, Thu trăng soi Tay nâng bình rượu rót mời mình ta Nơi đây cũng có sơn ca Líu lo, líu liết chẳng ra điệu gì Đêm nay nghe tiếng đàn tỳ Như nghe tiếng nhạc vọng từ cõi tiên Xin ngồi lại, hãy đàn thêm Vì nàng ta sẽ viết thiên Tỳ Bà Cảm lời giây phút lặng qua Tiếng đàn bỗng chuyển thành ra thảm sầu Khách trong tiệc đều cúi đầu Tay che ngang mặt lệ sầu buông rơi Khóc nhiều xin hỏi ai người? Giang Châu Tư Mã ướt rồi áo xanh Bùi Phạm Thành  (Ngày 20 tháng 4 năm 2016)

Lời tựa: Năm Nguyên Hoà thứ 10, ta về giữ chức Tư Mã ở quận Cửu Giang. Qua mùa thu năm sau, đêm ra tiễn khách bên bến sông Bồn, chợt nghe thuyền ai có tiếng đàn tỳ bà vọng lại. Nghe trong tiến đàn thánh thót, âm vang điệu nhạc ở kinh đô. Bèn hỏi gốc gác. Người đàn bà trả lời rằng "Tôi vốn là con hát, quê ở Trường An, học đàn tỳ bà với hai danh sư Mục và Tào. Nay tuổi đã cao, nhan sắc tàn tạ, lấy chồng làm con buôn (thường theo thuyền buôn đi đây đi đó)". Nghe vậy, cho dọn rượu ra đãi, xin nàng đàn lại cho nghe. Đàn xong cảm xúc vô vàn, nàng bèn kể lại cuộc đời mình từ lúc còn trẻ, vui sướng, cho tới lúc lưu lạc giang hồ khổ nhọc. Ta về đây làm quan đã được hai năm thanh thản yên ổn. Hôm nay nghe nàng nầy nói chuyện, cảm thương cho số phận lưu đầy! Bèn làm một bài thơ dài tặng nàng ta, gồm 616 chữ, gọi là "Tỳ Bà Hành". 

Dịch nghĩa:

Ban đêm đưa tiễn khách ở đầu sông Tầm Dương 

Gió thu thổi vào lá phong, hoa lau hiu hắt 

Chủ nhân xuống ngựa, khách trong thuyền 

Nâng chén rượu muốn uông (mà) không có đàn sáo 

Say mà không vui vẻ gì (vì) biệt ly sầu thảm 

Lúc chia tay lòng mang mang, sông đượm bóng trăng 

Chợt nghe có tiếng tỳ bà trên mặt nước 

Chủ nhân quyên về, khách cũng không khởi hành 

Tìm theo tiếng để hỏi người đàn là ai 

Tiếng tỳ bà im bặt, muốn nói mà còn (ngại ngùng) trì hoãn 

Bèn dời thuyền lại xin được gặp mặt 

Rót thêm rượu, khêu đèn lên, trùng tân tiệc rượu 

Gọi đến ngàn lần vạn lần mới bước ra 

Tay ôm tỳ bà che khuất nửa gương mặt 

Vặn trục gảy dây hai ba tiếng (để thử) 

Chưa có khúc điệu gì mà nghe đã hữu tình 

Dây nào cũng nghẹn ngào, tiếng nào cũng có ý 

Bày tỏ nỗi bất đắc chí trong cuộc đời 

Hạ thấp lông mày cứ gảy cứ gảy mãi 

Giãi bày hết tâm sự vô cùng hạn 

Nhẹ nắn, chậm vuốt, rồi lại gảy tiếp 

Thoạt đầu là khúc Nghê thường, sau đó là khúc Lục yêu 

Dây lớn ào ào như mưa rào 

Dây nhỏ nỉ non như tỉ tê chuyện riêng 

(Rồi tiếp đến) tiếng rào rào lẫn tiếng nỉ non 

(Nghe như) hạt châu lớn hạt châu nhỏ rắc vào trong mân ngọc 

(Nghe như) tiếng chim oanh giọng (líu lo) qua lại trong hoa 

Nhịp suối ngập ngừng, nước chảy xuống bãi 

Suối nước bỗng lạnh đông, dây đàn ngưng bặt 

Tiếng đàn ngưng bặt, không thuận, bấy giờ bỗng yên lặng 

Tự có mối sầu u uất riêng, nỗi hận âm thầm phát sinh 

Lúc này không có âm thanh mà nghe con hay hơn có 

(Bỗng dưng nghe như) tiếng nước bắn tung ra khỏi thành bình bạc vị phá vỡ 

(Nghe như) đoàn quân thiết kỵ ào ào đến, đao thương sáng ngời 

Nàng dạo tay vào giữa bốn dây (và) chấm dứt ca khúc 

Bốn dây vang lên một âm thanh như lụa xé 

Thuyền mảng đông tây lặng im, không một tiếng nói 

Chỉ thấy vầng trăng thu rọi sáng giữa sông 

Nàng trầm ngâm gỡ phím, cài vào giữa các dây đàn 

Sửa gọn xiêm áo lại, đứng dậy chỉnh vẻ mặt 

Tâm sự rằng, nàng nguyên là con gái chốn kinh thành 

Nhà ở lăng Hà Mô 

Mười ba tuổi học được ngón đàn tỳ bà 

Tên thuộc bộ thứ nhất của giáo phường 

Mỗi gảy hết khúc đàn, từng khiến các nhà dạy đàn phục 

Mỗi trang điểm xong là đến nàng Thu Nương cũng đố kỵ 

Những chàng trai trẻ ở Ngũ Lăng tranh nhau tặng biếu 

Một bài ca, thưởng không biết bao là tấm lụa đào 

Vành lược bạc, cành trâm vàng đánh nhịp vỡ tan 

Quần lụa màu huyết dụ để rượu đổ ra hoen ố 

Năm này vui cười, năm sau cũng như vậy 

Trăng thu gió xuân, trải một đời nhàn hạ 

Em trai đi lính, rồi dì chết 

Chiều qua, sớm lại, nhan sắc cũng lão đi 

Trước cổng dần vắng tanh, thưa thớt đi ngựa xe 

Cũng có tuổi rồi mới làm vợ người lái buôn 

Người lái buôn chỉ tham lợi, coi thường biệt ly 

Tháng trước đi Phù Lương mua trà 

Từ đó đến giờ ở đầu sông một mình với con thuyền không 

Quanh thuyền trăng sáng, nước sông lạnh lẽo 

Đến khuya bỗng mộng thấy lại thời trẻ trung 

Trong mộng thấy khóc nhoè má hồng phấn son 

Tôi nghe tiếng tỳ bà đã thán tức 

Giờ nghe thêm những lời tâm sự lại càng bùi ngùi 

Cùng là kẻ luân lạc ở chốn chân trời 

Gặp gỡ nhau đây hà tất đã từng quen biết 

Năm ngoái tôi từ biệt kinh vua 

Bị biếm đến thành Tầm Dương cho đến nay nằm bệnh 

Tầm Dương xứ hẻo lánh không có âm nhạc 

Cả năm chưa nghe được tiếng đàn sáo 

Tôi ở gần sông Bồn, chỗ thấp và ẩm ướt 

Lau vàng, trúc võ mọc quanh nhà 

Ở nơi đây sáng chiều nghe được những gì 

Có tiếng quốc khóc ra máu và tiếng vượn hú bi ai 

Mùa xuân sáng hoa nở, mùa thu ban đêm có ánh trăng 

Tôi thường thường đem rượu ra uống một mình 

Có phải không có sơn ca thôn địch đâu 

Khốn nỗi líu lo, líu liết, thật khó nghe 

Đêm nay nghe được tiếng tỳ bà của nàng 

Như nghe được tiếng nhạc tiên, tai tạm nghe rõ ràng 

Xin ngồi lại đàn một khúc 

Tôi sẽ vì nàng làm bài Tỳ Bà hành 

Cảm động vì lời tôi nói, nàng đứng một lúc lâu 

Rồi ngồi xuống gảy đàn, tiếng bỗng chuyển thành cấp xúc 

Buồn thảm không giống như tiếng đàn vừa rồi 

Hết những người trong tiệc nghe lại đều che mặt khóc 

Trong những người ấy ai là người khóc nhiều nhất 

Tư mã Giang Châu ướt đẫm vạt áo xanh